1. Antivirus dasturlarini o’rnating
Virus – bu sizning kompyuteringizga, noutbukingizga yoki smartfoningizga turli yo’llar bilan kirib boradigan zararli dastur. U nafaqat ishlashga xalaqit berishi mumkin, masalan, doimiy xotiraning bir qismini yopib qo‘yishi mumkin, balki maxfiy ma’lumotlarni ham o’g’irlashi mumkin: loginlar, parollar, bank ma’lumotlari. Viruslardan himoya qilish uchun antiviruslar mavjud. Ularni nafaqat ishlatish, balki vaqti-vaqti bilan ma’lumotlar bazalarini yangilab turish ham muhimdir, chunki zararli dasturlarni yaratuvchilar har doim internetga o’zlarining yangi ishlanmalarini kiritadilar.
2. Murakkab login va parollardan foydalaning
Ism, familiya ko‘rinishidagi login va 1234 yoki QWERTY kabi parol – yaxshi fikr emas. Agar kimdir sizning maxfiy ma’lumotlaringizni o‘’g’irlashga jiddiy qaror qilsa, u bunday «himoya»ni osongina ochib tashlaydi. Yaxshi login va parol – bu katta va kichik harflar, raqamlar va belgilar ishlatiladigan murakkab kombinatsiya. Ularni yaratadigan, eslab qoladigan va ishonchli saqlaydigan maxsus dasturlardan foydalanish yaxshiroqdir. Va turli saytlar uchun login va parollarning turli xil kombinatsiyalaridan foydalanish tavsiya etiladi.
3. Boshqa birovlarning qurilmalarida ishga tushirilgan akauntlaringizdan chiqib keting
Birovning kompyuteridan foydalandingizmi? Shundan so’ng, siz kirgan sahifani yopishning o‘zi yetarli emas. Oldin qurilmadagi barcha akkauntlardan, ijtimoiy tarmoqlardan va messenjerlardan chiqishni unutmang. Aks holda, sizdan keyin ushbu kompyuterda o’tirgan odam sizning hisob yozuvlaringizga kirish va u bilan xohlagan narsani qilish imkoniyatiga ega bo’ladi.
4. Ulanish xavfsizligini tekshiring
Har doim manzil satrida nima yozilganiga e’tibor bering. Agar sayt manzili HTTPS bilan boshlanganini ko’rsangiz -demak hammasi yaxshi, bu xavfsiz ulanish hisoblanadi va bu yerda maxfiy ma’lumotlarni kiritishingiz mumkin. Agar manzil HTTP bilan boshlansa, bu ulanish himoyalanmaganligini anglatadi. Shuningdek, HTTPS-ning chap tomonida qulf shaklidagi belgi bo’lishi kerak. Ulanish xavfsizligiga ko’proq ishonch hosil qilish uchun siz uni bosishingiz va ochilgan oynada ma’lumotlarni ko’rishingiz mumkin.
5. Wi-Fi
ulanishlariga ehtiyot bo’ling
Masalan, kafelarda, savdo markazlarida va aeroportlarda jamoat aloqalari mavjud. Agar siz login, parol kiritmoqchi bo’lsangiz yoki internet orqali xizmatlar va tovarlar uchun to’lovni amalga oshirmoqchi bo’lsangiz, ulardan foydalanmang. Yoki ularni hech qanday sharoitda ham ishlatmang va oddiy mobil Internet bilan cheklanib qoling.
6. Bola uchun xavfsiz rejimni tashkil qiling
Ko’pgina kompyuterlar va mobil qurilmalarda xavfsiz «Bolalar rejimi» mavjud. Cheklovlarni uy routeri yordamida ham sozlash mumkin – odatda bu xususiyat «Ota-ona nazorati» deb nomlanadi. Yana bir variant – brauzerlar uchun maxsus bolalar kengaytmalaridan foydalanish. Yuqorida sanab o’tilgan har qanday variant bolaning xavfli saytga kirish ehtimolini kamaytiradi. Va, albatta, unga o’z hisob yozuvini oching.
7. Ikkita pochta yarating – ish uchun va shaxsiy
Bu nafaqat qulay. Bu, shuningdek, firibgarlarni kuzatishga yordam beradi. Agar ishchi pochtaga xat kelsa va unda uning muallifi siz bilan bir sinfda o’qiganligi va siz o’zingiz unga ushbu manzilni berganligingiz yozilgan bo‘lsa, masala nopokligi darhol aniq bo’ladi.
8. Maxfiy ma’lumotlarni bermang
Parollar, loginlar, pasport ma’lumotlari, PIN-kodlar va shunga o’xshash boshqa ma’lumotlarni messenjerlar, chatlar yoki elektron pochta orqali yubormang. Suhbatdoshingiz bank xavfsizligi vakili deb da’vo qilsa ham, bunday qilmang. Agar shubhangiz bo’lsa, o’zingizning bankingizga yoki ushbu xodim ishlayman deb ta’kidlayotgan boshqa tashkilotga qo’ng’iroq qilib, ma’lumotni aniqlab olganingiz ma’qul.
9. Hujjat skanlarini pochtada saqlamang
Hujjatlarning skanlari va fotosuratlarni elektron pochta, chat va messenjerlar orqali umuman yubormaslik yaxshiroqdir. Agar bunday ehtiyoj baribir vujudga kelsa, masalan, ish uchun yoki arizani masofadan yuborish kerak bo’lsa, keyin messenjerdan xat yoki xabarni o’chirib tashlang. Ammo bundan oldin, qabul qiluvchi hujjatlarni olganligiga ishonch hosil qiling.
10. Internetdagi o‘zingiz haqingizda ma’lumotni cheklang
Telefon raqamingizni, elektron pochta manzilingizni va boshqa aloqa ma’lumotlarini hammaga oshkor qilmaganingiz yaxshiroq. Agar buni ish ishdagi lavozimingiz yuzasidan yoki ish qidirish bilan bog’liq holda amalga oshirish kerak bo’lsa, faqat shu maqsadda ishlatiladigan elektron pochta manzili va telefon raqamini yarating. Ko’pgina ijtimoiy tarmoqlar sizning profilingizni ko’rishi va xabar yuborishi mumkin bo’lganlar ro’yxatini sozlash imkonini beradi. Siz, masalan, faqat siz bilan do’stligi tasdiqlaganlarga SMS yozishga ruxsat berishingiz mumkin – va shu bilan birga, albatta, har bir onlayn do’stingiz haqida tasavvurga ega ekanligingizga ishonch hosil qilishingiz kerak.
11. Shubhali xatlarni ochmang
Elektron pochtaga kelgan xatni ochishdan oldin uning sarlavhasini o’qing va u qaysi manzildan yuborilganligini ko’ring. Agar mavzu sizni qiziqtirmasa, sarlavha qo’pol xatolar bilan tuzilgan bo’lsa, manzil xaotik belgilar to’plami yoki bankingiz nomiga o’xshasa, lekin harflar almashtirib joylashtirilgan bo’lsa, darhol xatni axlat qutisiga yuboring. Va hech qachon shubhali xatlardagi exe. fayllarni ochmang.
12. Shubhali havolalarga o‘tmang
Sizib chiquvchi havola juda qiziqarli va foydali narsani va’da qilsa ham, uni bosmagan ma’qulroq. Agar havolani sizga hech qanday izohsiz do’stingiz yuborgan bo’lsa, avval u nimani nazarda tutganligini aniqlang. Ehtimol, uning profiliga buzib kirishgan va endi firibgarlar zararli dasturlarni yuborish uchun uning profilidan foydalanayotgandir.
13. Oldindan SMS yubormang
Sizga SMS uchun internetda chiroyli rasm yoki qiziqarli qo’ng’iroq ohangini yuklab olish taklif etilyapdimi? Har qanday qidiruv tizimida xabar yuborilishi so’ralayotgan raqamni tekshirib ko‘ring. Ehtimol, bu firibgarlikdir va sizga virusli fayl yuboriladi yoki shunchaki telefon hisobidan katta miqdordagi pul yechib olinadi.
14. Shubhali ilovalarni o’rnatmang
Ikkita xavfsiz dastur manbalari mavjud:
Apple, Google, Microsoft va boshqa shunga o’xshash kompaniyalar tomonidan yaratilgan rasmiy do’konlar;
ilovalarni ishlab chiqqan kompaniyalarning rasmiy saytlari.
Ilovalarni boshqa manbalardan, shu jumladan turli xil sindirilgan va pirat versiyalaridan o’rnatish, kompyuteringizni yoki telefoningizni viruslardan yaxshilab tozalashingiz kerakligiga olib kelishi mumkin.
15. Notanish odamlar bilan internetda ehtiyot bo’ling
Virtual jonon (yoki ko‘rkam yigit) intim fotosuratlarni almashishni taklif qilyaptimi? Rozi bo‘lishga shoshilmang. Sizning nyu janridagi suratlaringiz internetda barcha xohlovchilarga erishimli bo‘lishi xavfiga duch kelasiz. Agar sizga yuzma-yuz uchrashuv taklif qilinsa, buni ham bir necha bor o’ylab ko’ring. Romantik usrashuv odatiy talonchilikka aylanishi mumkin.
16. Tanishlaringiz bilan ham ehtiyot bo’ling
Odamlar va muloqot har xil bo‘ladi: bugun siz eng yaxshi do’stsiz, ertaga esa eng yomon dushmansiz. Va birgalikdagi fotosuratlar, videolar, yozishmalardan iqtiboslar sizga qarshi ishlatilishi mumkin. Shuning uchun, hatto tanish odamga ham shaxsiy narsalarni yuborishdan oldin, ushbu kontent keyinchalik kompromatga aylanishi mumkinligini o’ylab ko’ring.
17. Shubhali foydalanuvchilarni bloklang
Agar siz internetda sizga yozayotgan odam firibgar ekanligiga shubha qilsangiz – uni qo‘rqmay blokirovka qiling. Bu ko’p vaqt olmaydi, lekin asabni va pulni tejashga yordam beradi. Ko’pgina firibgarlar odamda achinish hissini uyg‘otishni, aldashni, qo’rqitishni va gapga solishni bilishadi. Shuning uchun, bunday odamlar bilan suhbatlashmaslik va ularni tezda qora ro’yxatga kiritish yaxshiroqdir. Shuningdek, bizda qulay «Xavfsiz rejim» xizmati ham mavjud, unga ulaganda, kiruvchi xabarlar, spam va Internet obunalari avtomatik ravishda bloklanadi – e’tibor bering.
18. Bepul takliflar bilan ehtiyot bo’ling
«Bepul», «sarmoyasiz daromad», «99% chegirmalar» yoki shunga o’xshash so’zlarni ko’ryapsizmi? Bunday saytlarni chetlab o’ting. Ularning barchasi oltin tog’larni va’da qilinadi, lekin aslida siz yoki pulingizni yo’qotasiz yoki arzon xitoy qalbaki mahsuloti uchun kattagina pulni to’laysiz.
19. Internetdagi to’lovlar uchun alohida kartani yarating
Internet-do’konlarda asosiy bank kartangiz ma’lumotlarini kiritishingiz shart emas. Barcha onlayn xaridlar uchun to’lov qiladigan alohida kartani ro’yxatdan o’tkazing va unda pullarni katta miqdorda saqlamang. Agar uning rekvizitlari qandaydir tarzda firibgarlarga tushib qolsa, sizning moliyaviy yo’qotishlaringiz unchalik jiddiy bo’lmaydi.
20. Ijtimoiy tarmoqlarda hech narsa sotib olmaslikka harakat qiling
Hozirda «VKontakte» orqali ko’plab tovarlar va xizmatlar taklif etilmoqda. Agar sizni qo’lda yasalgan sirg’alar yoki tort qiziqtirib qolgan bo‘lsa, ularni sotadigan odam haqiqiy ekanligiga ishonch hosil qiling. Ehtimol, sizning tanishlaringiz undan buyurtma qilishgandir. Hech bo’lmaganda, agar siz birinchi marta xarid qilayotgan bo‘lsangiz, oldindan to’lovni jismoniy shaxsning kartasiga o’tkazmang. Pullarni faqat shaxsan uchrashganingizda va tovarni ko‘rganingizda berishingizni ayting. Maxfiylik, pul va asablaringizni saqlash uchun ushbu ko’rsatmalarga amal qiling.
